Przesłuchanie poznawcze (kognitywne)
Przesłuchanie poznawcze (kognitywne), nazywane także wywiadem kognitywnym (cognitive interview – CI) jest przykładem na to, jak prawnicy, czy osoby wykonujące czynności dochodzeniowo-śledcze w ramach prowadzonego postępowania karnego mogą czerpać z odkryć naukowych w psychologii.
Przesłuchanie poznawcze jest to model przesłuchania wypracowany w latach 80. XX w. przez R. Geiselmana i R. Fishera oparty na prawach rządzących funkcjonowaniem pamięci, który ma aktywizować pamięć świadka i ułatwić mu wydobycie jak największej ilości informacji z pamięci.
Metoda kognitywna osadzona jest na kilku koncepcjach pamięci, a u jej podstaw leży to, że ślad pamięciowy składa się z wielu elementów nakładających się na siebie; im jest ich więcej, tym lepsze jest ich odtwarzanie, a taka budowa śladu pamięciowego pozwala na dotarcie do zakodowanych w pamięci informacji różnymi drogami.
Artykuł o podstawowych metodach przesłuchania możesz przeczytać na blogu.
Podstawowe etapy wywiadu kognitywnego
Główny trzon przesłuchania kognitywnego tworzą cztery techniki mnemoniczne:
1️⃣ odtworzenie kontekstu,
2️⃣ zrelacjonowanie wszystkiego (opowiedz wszystko),
3️⃣ zmiana chronologii (odwrócona kolejność),
4️⃣ zmiana perspektywy.
mnemotechnika – z gr. mneme – pamięć, sposoby usprawniające pamięć
Odtworzenie kontekstu
Odtworzenie kontekstu (ang. reinstatement of context – MRC) polega na cofnięciu się przez świadka myślami do miejsca zdarzenia i zrekonstruowaniu fizycznych warunków zdarzenia (układu pomieszczenia, rozmieszczenia drzwi i okien, warunków atmosferycznych) oraz subiektywnych stanów psychicznych i emocjonalnych, które mu towarzyszyły podczas zdarzenia (co myślał, co czuł, jakie emocje wzbudziło w nim zdarzenie).
Technika oparta na zasadzie specyficzności kodowania – przywrócenie pierwotnego kontekstu kodowania zwiększa dostępność informacji zmagazynowanych w pamięci.
Opowiedz wszystko
Technika zrelacjonowania wszystkiego (ang. report everything – RE) zbliżona jest do metody swobodnej relacji.
Polega na zachęceniu świadka do opowiedzenia o wszystkich szczegółach zdarzenia, włącznie z tymi, co do których nie ma pewności, które wydają się nieistotne, są błahe lub wstydliwe. Ważne jest zapewnienie możliwości nieskrępowanej, swobodnej wypowiedzi.
Oparta na teorii wielokrotnego śladu pamięciowego – każda opamiętana informacja może być wskazówką do przypomnienia sobie kolejnej informacji.
Odwrócona kolejność
Odwrócona kolejność (ang. recall on a variety of temporal orders – CTO) polega na odejściu od typowej relacji, w której opowiadamy przebieg zdarzenia od początku do końca. Zadaniem świadka jest przedstawienie okoliczności zdarzenia w zmienionym porządku chronologicznym, np. od końca do początku lub od momentu, który zapadł mu najbardziej w pamięć, cofając się do wydarzeń wcześniejszych i sięgając do tych, które miały miejsce później.
Technika ta nawiązuje do teorii schematów – zmiana perspektywy czasowej ma pomóc w przełamaniu umysłowego schematu danego zdarzenia i zapobiegać uzupełnianiu luk w przywoływanych informacjach poprzez usunięcie wskazówki pamięciowej dotyczącej sekwencji zdarzenia; ma pomóc przypomnieć sobie informacje, które nie wpisują się w schemat poznawczy.
Zmiana perspektywy
Zmiana perspektywy (ang. change perspective – CP) polega na przedstawieniu przebiegu zdarzenia z innej perspektywy, tzn. z punktu widzenia innego uczestnika zdarzenia, np. sprawcy lub ofiary. Świadek ma opisać co widziałby, gdyby znajdował się na miejscu tej osoby.
Technika ta zmierza do przełamania istniejących schematów danego zdarzenia i przypomnienia sobie detali, których przywołanie było niemożliwe przy użyciu poprzednich technik.
Wzbudza najwięcej kontrowersji, albowiem świadek nie zeznaje co faktycznie widział, ale przedstawia swoje subiektywne wyobrażenie, wnioski nt. tego, co inny uczestnik mógł widzieć.
Zmiany w wywiadzie kognitywnym
Klasyczny wywiad kognitywny został także zmodyfikowany dla potrzeb przesłuchania osób w podeszłym wieku (MCI – modified cognitive interview), w ramach którego zrezygnowano z fazy zmiany perspektywy oraz ograniczono fazę odpowiedz wszystko.
Ponadto istnieje rozszerzona wersja wywiadu kognitywnego (ECI – enhanced cognitive interview), która kładzie nacisk na techniki poprawiające komunikację.
Kto tu rządzi?
W przesłuchaniu poznawczym kontrola nad przebiegiem przesłuchania oddana jest w ręce przesłuchiwanego, który jest stroną aktywną, posiadającą pełną i nieskrępowaną możliwość formułowania swojego oświadczenia dowodowego w tempie dostosowanym do swoich potrzeb. Ilość pytań zadawanych przez przesłuchującego jest ograniczona do minimum. Jest to więc metoda skuteczna wówczas, gdy świadek wyraża wolę współpracy i chce zeznawać. Sprawdza się w przypadku przesłuchania osób w podeszłym wieku oraz dzieci.
Ten artykuł w formie grafiki znajdziesz na moim koncie na instagramie oraz facebooku.
A. Biederman-Zaręba, Wywiad poznawczy a przesłuchanie świadka w podeszłym wieku, PrPr 2011, Nr 7, str.3; A. Memon, A. Vrij, R. Bull, Prawo i psychologia, 2003; K. Dukała, R. Polczyk, A. Damijan, A. Noszczyk, J. Pal, P. Paszkowski, Jakość i subiektywna pewność zeznań świadków, porównanie rozszerzonej wersji wywiadu poznawczego z przesłuchaniem ustrukturyzowanym. Problems of Forensic Sciences 2012, vol. 90, 126-135; J. Szostek, Ocena zeznań uzyskanych w toku przesłuchania poznawczego; M. Cisek, Psychologia sądowa i penitencjarna, 2001; D. Wilk, Kryminalistyka. Przewodnik, 2013; T. Hanausek. Kryminalistyka. Zarys wykładu, 2009; E. Sznajderska, Kilka uwag na temat oceny prawdomówności wypowiedzi w procesie karnym. Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 32, 2014; D. Jagiełło, Taktyka kryminalistycznych czynności dowodowych, 2019; D. Rode, wybrane problemy psychologii przesłuchania i zeznań świadków. Palestra 36/7-8 (415-416), 45-51, 1992 r.; J. Stanik, Psychologiczne problemy metod przesłuchań świadków. Przegląd psychologiczny 2004 r., tom 47, nr 2, 157-174.