Brain fingerprinting, czyli badanie odcisków palców mózgu.
Za pomocą odcisków palców możemy powiązać sprawcę przestępstwa z miejscem zbrodni. Linie papilarne mają unikalny wzór, są niezmienne i nieusuwalne, dzięki czemu badanie daktyloskopijne jest jedną z podstawowych metod identyfikacji osobniczej. Przestępcy jednak coraz skuteczniej zacierają tego rodzaju ślady. A gdyby istniało w mózgu człowieka coś na kształt odcisku palca – ślad łączący sprawcę ze zdarzeniem przestępczym, którego zatarcie nie byłoby tak łatwe? Lawrence Farwell opracował technikę, która pozwala na badanie tzw. odcisków palców mózgu – Brain fingerprinting. Przyjrzyjmy się jej bliżej.
Badanie odcisków palców mózgu
Brain fingerprinting, czyli tzw. badanie odcisków palców mózgu, to technika wykorzystująca badanie elektroencefalograficzne (EEG). Ma za zadanie wykryć ukryte w mózgu informacje dotyczące określonego zdarzenia poprzez pomiar specyficznego wzorca fal mózgowych, określanego jako P300-MERMER. Jest to wieloaspektowa odpowiedź elektroencefalograficzna związana z pamięcią i kodowaniem, na którą składa się fala P300 (pik dodatni) oraz późniejszy potencjał ujemny. Jest ona widoczna, gdy mózg rozpoznaje określoną informację jako znaną (wcześniej przetwarzaną).
Fala P300 była wykorzystywana w ramach wykrywania ukrytych informacji dotyczących przestępstwa już w 1988 r. Jest to fala o potencjale dodatnim, która ujawnia się po 300-800 ms po zaistnieniu bodźca istotnego w danym kontekście. Lawrence Farwell odkrył jednak, że fala P300 jest jedynie częścią większej, bardziej złożonej odpowiedzi elektrycznej mózgu. Ujawniono bowiem, że po piku dodatnim, czyli fali P300, pojawia się po ok. 1200 ms od zaistnienia bodźca także potencjał ujemny. Ten wzór fal mózgowych określa się jako P300-MERMER.
Na czym polega badanie odcisków palców mózgu?
Brain fingerprinting służy wykrywaniu ukrytych w mózgu osoby badanej informacji istotnych w kontekście danego zdarzenia, np. popełnionego przestępstwa. Wiedzę o szczegółach, cechach przestępstwa posiadać będzie sprawca przestępstwa, natomiast osoba niewinna takiej wiedzy mieć nie będzie. Charakterystyczna reakcja mózgu w postaci P300-MERMER pojawi się wyłącznie wtedy, gdy osoba poddana badaniu będzie dysponować wiedzą o szczegółach przestępstwa, a nie będzie obecna, gdy osoba ta wiedzy tej mieć nie będzie.
Jak to się odbywa?
Specyficzny wzór P300-MERMER wykrywa się za pomocą analizy sygnałów EEG. W tym celu na głowie osoby badanej umieszcza się opaskę wyposażoną w elektrody, które służą do rejestrowania i analizowania zmian potencjału elektrycznego mózgu. Jest to metoda nieinwazyjna.
Celem jest zbadanie odpowiedzi mózgu na prezentowane bodźce w postaci m.in. obrazów, słów lub zapachu. Przykładowo, na ekranie komputera przez krótki czas wyświetlane są obrazy dotyczące popełnionego przestępstwa. Część z nich jest istotna w kontekście danego przestępstwa, a pozostałe są bez związku z przestępstwem. Jeżeli na ekranie pojawi się np. obraz narzędzia zbrodni lub charakterystycznej cechy miejsca zbrodni, o których wiedzę poza osobami prowadzącymi postępowanie mógł mieć tylko sprawca, to reakcją mózgu sprawcy będzie charakterystyczny wzór aktywności neuronów P300-MERMER w odpowiedzi na zaprezentowany bodziec. Taka aktywność elektryczna mózgu nie pojawi się w reakcji na obraz narzędzia zbrodni czy cechy miejsca zbrodni u osoby niewinnej, która takich specyficznych informacji nie posiada.
Można powiedzieć, że technika brain fingerprinting jest rodzajem testu wiedzy winnego (guilty knowledge test) stosowanym w ramach badania poligraficznego. Zakładamy, że pewne informacje mogą być znane tylko sprawcy przestępstwa. Badanie odcisków palców mózgu znacząco różni się jednak od badania poligraficznego. Obserwowane są procesy bezpośrednio zachodzące w mózgu, a nie wtórna reakcja fizjologiczna organizmu w odpowiedzi na zaprezentowany bodziec. Podczas badania nie zadaje się pytań, nie udziela się odpowiedzi. Obserwujemy i analizujemy aktywność fal mózgowych. Technika ta jest wysoce odporna na próby zakłócenia pomiaru czy zatajenia informacji podejmowane przez osobę badaną.
Technika badania odcisków palców mózgu może być stosowana w celu sprawdzenia, czy dana osoba dysponuje wiedzą specjalną dostępną tylko wąskiej grupie osób, np. agentom służb specjalnych, członków ugrupowań terrorystycznych, czy specjalistom od konstrukcji ładunków wybuchowych.
Wykorzystanie techniki brain fingerprinting w celu wytypowania sprawcy przestępstwa lub zawężenia kręgu osób podejrzanych jest możliwe, o ile prowadzący postępowanie dysponują wystarczającą ilością szczegółowych informacji na temat zaistniałego zdarzenia, które mogą być znane wyłącznie sprawcy oraz wówczas gdy będzie miało miejsce na początkowym etapie postępowania. Te same ograniczenia dotyczą skorzystania z testu wiedzy winnego w badaniu wariograficznym. Początkowy etap postępowania jest kluczowy z tego względu, że badanie odcisków palców mózgu pozwala na stwierdzenie, czy osoba badana dysponuje określoną, istotną wiedzą dotyczącą przestępstwa, nie bada natomiast tego, skąd ta wiedza się u niego wzięła. Im więcej informacji będzie znanych opinii publicznej lub zostanie ujawnionych w ramach prowadzonego postępowania, np. podczas przesłuchania lub już samego procesu, tym ocena uzyskanych wyników będzie trudniejsza i mniej miarodajna. Im mniej osób postronnych zna szczegóły zdarzenia tym lepiej.
Warto podkreślić, że brain fingerprinting nie jest wykrywaczem kłamstw. Pozwala jedynie na wykrycie istnienia określonych informacji w mózgu osoby badanej jako znanych za pomocą rejestrowania i analizowania fal mózgowych.
Neuronauka na sali sądowej
Jak w przypadku każdego odkrycia neuronaukowego, tak również w przypadku opisanej tu techniki badania odcisków palców mózgu, pojawiają się wątpliwości, na ile jest to sprawdzona i skuteczna metoda, by mogła być stosowana jako dowód w postępowaniu sądowym, w szczególności postępowaniu karnym. Warto wiedzieć czym brain fingerprinting jest, bo nigdy nie wiadomo kiedy w praktyce prawniczej przyjdzie nam się zmierzyć z tego rodzaju dowodem. W Stanach Zjednoczonych technika brain fingerprinting zaistniała na sali sądowej w sprawach karnych. Poniżej przedstawiam trzy chyba najbardziej znane sprawy sądowe, w których powoływano się na tego rodzaju neuronaukowy dowód.
James B. Grinder
Pierwszy taki przypadek miał miejsce w 1999 r. w sprawie Jamesa B. Grindera, którego podejrzewano o gwałt i brutalne morderstwo Julie Helton w 1984 r. Wobec braku wystarczających dowodów na postawienie zarzutów podejrzanemu szeryf prowadzący sprawę zwrócił się do Lawrenca Farwella o przeprowadzenie badania odcisków palców mózgu J.B. Grindera, który odbywał karę pozbawienia wolności za inne przestępstwo. Grinder poddał się badaniu, które wykazało, że posiada on informacje dotyczące szczegółów morderstwa. Chcąc uniknąć kary śmierci, przyznał się do winy i został skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Przyznał się także do zabójstwa trzech innych kobiet.
Terry Harrington
Kolejną sprawą była sprawa Terrego Harringtona skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności za zabójstwo byłego funkcjonariusza policji, do którego doszło w 1977 r. Miał alibi – kilka osób potwierdziło, że w czasie zabójstwa był wspólnie ze znajomymi na koncercie, ale sąd dysponował również zeznaniami naocznego świadka, który potwierdził, że Terry Harrington popełnił zarzucany mu czyn. Korzystając z rozwoju naukowych metod dowodowych, Harrington zawnioskował o wznowienie postępowania i wykorzystanie metody brain fingerprinting do udowodnienia swojej niewinności. W 2000 r. przeprowadzono test odcisków palców mózgu Harringtona, który nie wykazał, by w jego mózgu znajdowały się szczegóły zabójstwa, za które go skazano, natomiast ujawniono informacje dotyczące przedstawianego w procesie alibi. Sąd Okręgowy w stanie Iowa uznał za dowód w sprawie pobieranie odcisków palców w oparciu o falę mózgową P300. Ostatecznie Sąd Najwyższy rozpoznający sprawę Terrego Harringtona nie zajmował się tego rodzaju dowodem i rozstrzygnął sprawę na innej podstawie. Po konfrontacji z wynikami przeprowadzonego badania jedyny naoczny świadek przyznał się do krzywoprzysięstwa, a Terry Harrington wyszedł na wolności po odbyciu niemal 25 lat pozbawienia wolności.
Jimmie R. Slaughter
Z kolei w sprawie Jimmiego R. Slaughtera nie uznano, by wynik badania metodą brain fingerprinting mógł stanowić podstawę do wznowienia procesu. Slaughter został skazany na karę śmierci za zabójstwo swojej byłej dziewczyny i ich 11-miesięcznej córki. Lawrence Farwell przeprowadził badanie odcisków palców jego mózgu, które nie potwierdziło, by dysponował szczegółami zabójstwa, ale mimo to wykonano karę śmierci 15 marca 2005 r.
Źródło:
Brain fingerprinting: a comprehensive tutorial review of detection of concealed information with event-related brain potentials. L. Farwell. Cognitive Neurodynamics, 2012, NCBI;
Everything new is old again: brain fingerprinting and evidentiary analogy. A.J. Roberts. Yale Journal of Law & Technology, 2007;
Kryminalistyka. Przewodnik. Pod red. D. Wilka, 2013;
Brain fingerprinting. D. Ahuja, B. Singh. Department of Electrical and Electronics Engineering, YMCA University of Science and Technology, Faridabad-121006 (Haryana), India, 2012.