Instrumentalne metody detekcji kłamstwa.
Trafne wykrywanie kłamstwa jest umiejętnością wysoce pożądaną, zwłaszcza w obszarach związanych z wymiarem sprawiedliwości i bezpieczeństwem publicznym. Opracowanie niezawodnych metod pozwalających na bezbłędne stwierdzenie, czy dana osoba kłamie, niosłoby za sobą szereg niezaprzeczalnych korzyści. Jako przykład można wskazać przyspieszenie i usprawnienie postępowań sądowych (nie tylko karnych) oraz czynności operacyjno-rozpoznawczych przez wyeliminowanie błędów w ocenie wiarygodności danej osoby oraz ograniczenie liczby nietrafnych rozstrzygnięć sądowych, także w zakresie oceny przebiegu resocjalizacji i możliwości powrotu sprawcy przestępstwa do społeczeństwa. Do tego dochodzą kwestie związane z zatrudnieniem na stanowiskach z dostępem do informacji wrażliwych, przyznawaniem poświadczenia bezpieczeństwa, czy chociażby z polityką azylową i migracyjną. Niestety umiejętność rozpoznawania kłamstwa nie jest naszą mocną stroną. Szanse na to, że właściwie rozpoznamy kłamstwo na podstawie obserwacji zachowań werbalnych i niewerbalnych danej osoby, są podobne do wyniku, jaki uzyskamy rzucając monetą, gdyż oscylują nieco powyżej progu prawdopodobieństwa (nieco powyżej 50%). Stałe dążenie do udoskonalenia metod wykrywania symptomów kłamstwa jest więc w pełni zrozumiałe.
Metody detekcji kłamstwa.
Możemy wyróżnić dwie metody detekcji kłamstwa: nieinstrumentalną i instrumentalną. Nieinstrumentalna metoda detekcji kłamstwa to taka, w której bez użycia aparatury obserwujemy zachowanie danej osoby (jej mimikę, gestykulację, pozycję ciała) oraz analizujemy jej wypowiedzi, wychwytując sygnały mogące świadczyć o kłamstwie. Natomiast o instrumentalnych metodach detekcji kłamstwa mówimy w sytuacji, gdy używamy specjalnej aparatury w celu obserwacji i pomiaru zmian zachodzących w organizmie, które nie są uchwytne gołym okiem. W dzisiejszym artykule skupię się na tej drugiej metodzie i przedstawię pokrótce rozwiązania, po które sięga się w celu wykrywania oznak kłamstwa.
Pamiętać należy, że żadna z technik nie wykrywa bezpośrednio kłamstwa, a jedynie zmiany emocjonalne w reakcji na zaprezentowany bodziec (np. zadane pytanie, okazany przedmiot lub zdjęcie), na podstawie których możemy wnioskować o ich przyczynie – ewentualnym kłamstwie, istnieniu bądź nieistnieniu śladów pamięciowych dotyczących pewnego, konkretnego zdarzenia.
Instrumentalne metody wykrywania oznak kłamstwa.
W ramach instrumentalnej metody wykrywania kłamstwa stosuje się techniki psychofizjologiczne, czyli takie, które obserwują i rejestrują zmiany fizjologiczne zachodzące w organizmie osoby badanej w odpowiedzi na zaprezentowany bodziec oraz techniki neurofizjologiczne bezpośrednio obserwujące i rejestrujące zmiany w pracy mózgu.
Instrumentalne metody badania reakcji psychofizjologicznych.
Badanie poligraficzne (wariograficzne). Służy ujawnianiu i rejestrowaniu za pomocą urządzenia zwanego poligrafem (wariografem) stopnia emocjonalnego pobudzenia w reakcji na zaprezentowany bodziec, opierając się na zachodzących zmianach fizjologicznych w organizmie. W ramach badania poligraficznego rejestruje się szereg zmiennych fizjologicznych, tj. zmiany w przewodnictwie elektrycznym skóry (reakcja skórno-galwaniczna), zmiany w rytmie oddychania (przyspieszenie lub spowolnienie oddechu, spłycenie oddechu, wstrzymanie oddechu), zmiany w pracy układu krążenia (zmiany ciśnienia krwi, częstotliwości tętna, reakcję pletysmograficzną), a także aktywność motoryczną (napięcie mięśniowe, ruch). Badanie poligraficzne składa się zasadniczo z dwóch etapów. Najpierw przeprowadza się wywiad przedtestowy, który ma m.in. umożliwić poligraferowi nawiązanie kontaktu z badanym, stwierdzenie, czy nie zachodzą przeszkody do przeprowadzenia badania i usunięcie obaw co do tej procedury. Następnie przystępuje się do badania właściwego, w którym wykorzystuje się różne techniki zadawania pytań (tj. test wiedzy winnego GKT, czy pytania porównawcze CQT).
Analiza zmian głosu (voice stress analysis). Nie od dziś wiadomo, że w głosie odbijają się nasze emocje. Zmiany fizjologiczne organizmu, które towarzyszą emocjom, powodują zmiany w ekspresji wokalnej. Napięcie mięśni aparatu mowy, wzorzec oddechu, wilgotność i temperatura w ustach, wyraz twarzy – to wszystko wpływa na parametry naszego głosu i może zdradzać odczuwane przez nas emocje w danym momencie. Może również dochodzić do zaburzeń mowy o podłożu psychosomatycznym (tzw. fononeurozy). Uznano więc, że obserwacja tego, jak zmienia się głos w reakcji na zaprezentowany bodziec, może być skutecznym sposobem na wykrycie oznak kłamstwa. Przy pomocy aparatury nazywanej analizatorem stresu w głosie poddaje się analizie niesłyszalne mikro drgania o zakresie częstotliwości 8-12 Hz, których nie jesteśmy w stanie wolicjonalnie kontrolować. Tak więc również w przypadku tej techniki obserwujemy i analizujemy reakcję psychofizjologiczną osoby badanej, która przejawia się zmianami w głosie. Jako atut tej metody wskazuje się możliwość wykonywania pomiarów bezdotykowo, nawet na odległość i bez wiedzy osoby badanej. Sprzyja temu rozwijająca się technologia, dzięki której rozmiary urządzeń służących do analizy głosu są coraz mniejszych rozmiarów.
Obserwacja zmian temperatury twarzy. W zależności od stopnia ukrwienia temperatura twarzy różni się w poszczególnych obszarach, a stopień ukrwienia skorelowany jest z naszym stanem pobudzenia emocjonalnego. Rozkład temperatury twarzy można obserwować przy pomocy kamery termowizyjnej o wysokiej rozdzielczości w postaci obrazu termalnego, zwanego termogramem. Temperatura wizualizowana jest w różnych punktach twarzy za pośrednictwem gamy kolorów – od jasnożółtej odpowiadającej wysokiej temperaturze do ciemnogranatowej wskazującej na niską temperaturę. Termowizja wykorzystywana w ramach wykrywania oznak kłamstwa polega na obserwacji i rejestracji rozkładu fal promieniowania podczerwonego emitowanego przez ludzkie ciało, który odzwierciedla stan psychiczny osoby badanej. Przykładowo, wskazuje się, że lęk powoduje podniesienie temperatury w oczodołach przy jednoczesnym obniżeniu temperatury w obrębie polików. Plusem tej metody jest możliwość wykonania pomiarów bezdotykowo i bez wiedzy badanego.
Obserwacja ruchu gałek ocznych (eye-tracking, okulografia). W ramach tej techniki obserwuje się i rejestruje położenie i ruch gałek ocznych w określonym przedziale czasowym za pomocą specjalnej aparatury stacjonarnej lub w formie przenośnych okularów. Monitorując ruch gałek ocznych, można określić, jak przebiegała ścieżka wzroku osoby badanej, na jakich punktach koncentrowała wzrok, jakie elementy prezentowanego obrazu (przedmiotu) przyciągnęły jej uwagę. Widząc dany obiekt po raz pierwszy zwykle nasz mózg nie wychwytuje zbyt wielu detali, a jedynie tworzy zarys obserwowanego przedmiotu. Dopiero wiedząc na czym należy skupić uwagę, o jakie informacje uzupełnić postrzegany uprzednio obiekt, mózg jest w stanie znaleźć te drobniejsze szczegóły, które zwykle nam umykają przy pierwszym kontakcie. Nie jest to metoda osiągająca wysoką skuteczność w demaskowaniu kłamstwa, częściej wykorzystywana jest w marketingu.
Face Tracking. Technologia służąca wykrywaniu emocji na podstawie mimiki twarzy przy użyciu sprzętu i oprogramowania komputerowego, tzw. System Kodowania Ruchów Mimicznych twarzy (FACS – Facial Action Coding System) na podstawie budowy anatomicznej i sposobu działania mięśni twarzy (koncentruje się na mikroekspresjach mimicznych).
Instrumentalne metody badania reakcji neurofizjologicznych.
Elektroencefalografia (EEG). Jest to nieinwazyjna metoda polegająca na rejestrowaniu i analizowaniu zmian potencjału elektrycznego mózgu przy użyciu elektrod umieszczanych na skórze głowy. Sygnał rejestrowany przez elektrody jest wzmacniany, tworząc zapis fal mózgowych (tzw. elektroencefalogram). Zmiany napięcia elektrycznego mózgu zależą od aktywności neuronów. Przyjmuje się, że neurony są aktywniejsze, wówczas gdy rozpoznają i przetwarzają bodziec istotny dla osoby badanej. W zapisie EEG reakcja psychofizjologiczna w odpowiedzi na konkretny impuls zewnętrzny uwidacznia się w postaci fali mózgowej. W przeciwieństwie do omówionych wyżej metod wykrywania oznak kłamstwa, w przypadku badania elektroencefalograficznego badamy bezpośrednio procesy zachodzące w mózgu, a nie wtórną reakcję fizjologiczną organizmu.
Dla potrzeb detekcji kłamstwa opracowano technikę wykorzystującą badanie EEG nazywaną Brain Fingerprinting (badanie odcisków palców mózgu). Swoją drogą – wspaniała nazwa! 😉Technika ta ma za zadanie wykryć ukryte w mózgu informacje dotyczące określonego zdarzenia poprzez pomiar specyficznego wzorca fal mózgowych, określanego jako P300-MERMER. Jest to wieloaspektowa odpowiedź elektroencefalograficzna związana z pamięcią i kodowaniem, na którą składa się fala P300 (pik dodatni) oraz późniejszy potencjał ujemny. Jest ona widoczna, gdy mózg rozpoznaje określoną informację jako znaną (wcześniej przetwarzaną).
Funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI functional magnetic resonance imiging). Jest to nieinwazyjna metoda obrazowania zmian aktywności neuronów za pomocą skanera o silnym polu magnetycznym. Ponieważ aktywność neuronów wiąże się ze zwiększonym wydatkowaniem energii, w obszarach mózgu, które są zaangażowane w wykonanie określonego zadania, dochodzi do zwiększonego przepływu krwi z oksyhemoglobiną, która ma inne właściwości magnetyczne niż hemoglobina w formie nieutlenowanej. Dzięki temu możemy, za pomogą metody fMRI wykorzystującej sygnał BOLD (blood oxygen-level dependent contrast), identyfikować obszary mózgu o podwyższonej aktywności podczas percepcji określonego bodźca. Te aktywniejsze obszary będą „rozbłyskiwać” na ekranie monitora w zależności od stopnia natężenia sygnału BOLD. Badania potwierdzają, że w procesie kłamania dochodzi do aktywacji neuronów tylko w określonych częściach mózgu, zaś kłamstwo angażuje więcej zasobów poznawczych niż mówienie prawdy, co przekłada się na zwiększoną pracę mózgu.
Warto na zakończenie nadmienić, że mimo rozwoju wielu metod wykorzystywanych do identyfikowania sygnałów kłamstwa, nadal najpowszechniej stosowaną i najlepiej przebadaną naukowo metodą jest badanie poligraficzne.
Zapraszam na instagram i facebook, gdzie w ostatnim czasie poruszałam tematy związane z detekcją kłamstwa.
- Ekspetyza sądowa. Zagadnienia wybrane. M. Kała, D. Wilk, J. Wójcikiewicz, WK 2017;
- Kryminalistyka. Przewodnik. Pod red. D. Wilka, 2013;
- Historia Badań Poligraficznych. J. Widacki, 2017;
- Uwarunkowania zdrowotne poddania badaniom poligraficznym (wariograficznym). M. Gołaszewski, Prok i Pr. 2020/4-5/140-152;
- Użyteczność badań poligraficznych w terapii i kontroli osób skazanych za przestępstwa przeciwko wolności seksualnej. A. Leszczyńska, Seksuologia Polska 2013,11,2,48-55;
- Zjawisko kłamstwa w perspektywie nauk neurokognitywnych i ewolucyjnych. M. Hohol;
- Obrazowanie diagnostyczne kłamstwa. P. Lass, J. Sławek, E. Sitek, E. Szczurowska, A. Zimmermann, Psychiatria Polska 2013, t. XLVII, nr 1, s. 65-74;
- Analizator głosu – nowe możliwości podczas kontroli osobowych źródeł informacji. P. Herbanowski, Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 7/12;
- Eye tracking w badaniach marketingowych. B. Wąsikowska, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2015;
- Postrzeganie badań poligraficznych w Polsce oraz ich użyteczność w służbach i innych obszarach działalności. M. Gołaszewski, P. Markowicz, J. Jastrzębska, Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 18/18.